
(Köy Enstitülerinin Kurucu Ä°lköÄŸretim Genel Müdürü Ä°smail Hakkı Tonguç’tan bir anı)
Yıl 1944, Ilgaz daÄŸlarının eteklerinde bir köy ilkokulu...
Köy Enstitüleri için güç bela aldırılmış dört jipten biriyle çok sayıda köyü bizzat gezmesiyle tanınan Ä°lköÄŸretim Genel Müdürü Ä°smail Hakkı Tonguç, okulun önünde araçtan iner.
Bardaktan boÅŸanırcasına yaÄŸan yaÄŸmurun altında uzun süre kapıyı açtırmaya çalışır. Sonunda okulun baÅŸöÄŸretmeni gelir ve okulu gezdirmeye baÅŸlar.
Tonguç, daha yeni inÅŸa edilmiÅŸ okulun sınıflarından birinde tavanda damlamakta olan suyu görünce baÅŸöÄŸretmene nedenini sorar. BaÅŸöÄŸretmen umursamaz bir tavırla;
-Birkaç kez Çankırı Ä°l EÄŸitim MüdürlüÄŸü’ne yazdım ama kimse ilgilenmedi, der.
Tonguç;
- Peki, siz bir şeyler yapamaz mısınız? deyince
BaÅŸöÄŸretmen birdenbire çıkışır:
- Ben baÅŸöÄŸretmenim, dam aktarıcı deÄŸil!
Ä°lköÄŸretim Genel Müdürü’nün bu sözleri duymasıyla bahçeye fırlaması bir olur. Ä°nÅŸaattan kalma bir merdiven bulur. Çatıya tırmanarak kırık kiremitlerin yerini tespit eder ve yenileriyle deÄŸiÅŸtirir. Bütün bunlar birkaç dakika içinde olup bitmiÅŸtir.
Tonguç, aÅŸağıya inince baÅŸöÄŸretmene dönerek;
- Bir daha dam akarsa Çankırı’ya bildirme, hemen bana haber ver, ben gelir hallederim, diyerek kartını uzatır.
BaÅŸöÄŸretmen elindeki kartta yazan isme aÄŸzı açık bakarken Tonguç Baba, çoktan baÅŸka bir köye gitmek üzere oradan uzaklaÅŸmıştır bile...
***
Tonguç Baba'yı daha yakından tanımak için yaÅŸam öyküsüne de bir göz atın:
Ä°smail Hakkı Tonguç'un YaÅŸam Öyküsü
Ä°smail Hakkı Tonguç, bugünkü Bulgaristan'ın Silistre iline baÄŸlı Totrakan ilçesinin bugünkü adı Sokol olan Tatar Atmaca köyünde 1893 yılında dünyaya gelmiÅŸ. Baba adı Hacı Veli OÄŸlu Ä°dris, anne adı ise Vesile'dir. Kendinden küçük bir kız altı erkek kardeÅŸi vardır. Kendi köyünde dört yıllık ilkokulu ve üç yıllık rüÅŸtiyeyi bitirmiÅŸ. Oradaki öÄŸrenimi sırasında aynı zamanda köyün deÄŸiÅŸik iÅŸlerinde çalışmış ve tarımla uÄŸraÅŸmıştır.
1914 yılında öÄŸrenimine devam etmek üzere tek başına Ä°stanbul'a gitmiÅŸ, sıkıntı çekmiÅŸ, ardından Maarif Nazırı (EÄŸitim Bakanı) Åžükrü Bey tarafından parasız yatılı öÄŸrenci olarak Kastamonu Muallim Mektebi'ne gönderilmiÅŸtir. 1916'da naklen Ä°stanbul Muallim Mektebi'ne gelerek öÄŸrenciliÄŸine orada devam etmiÅŸ. Muallim Mektebi'nde öÄŸrenciliÄŸi, Birinci Dünya Savaşı'nın güç yaÅŸam koÅŸullarını dayattığı yıllara rastlamaktadır. Okulu bitirdikten sonra 1918'de Almanya'ya daha üst öÄŸrenim için gönderilmiÅŸ. 1918-1919 yıllarında Almanya'nın Karlsruhe kentindeki Ettlingen ÖÄŸretmen Okulu'nda sekiz aylık bir programa devam etmiÅŸ. 1919'da Anadolu'ya dönerek, EskiÅŸehir Muallim Mektebi'nde Resim ve EliÅŸi ile Beden EÄŸitimi öÄŸretmeni olarak göreve baÅŸlamış. 1921'de Yunan iÅŸgalinden hemen önce Ankara'ya atanmış, 1922'de yeniden öÄŸrenim görmek üzere Almanya'ya gönderilmiÅŸtir.
1922 sonundan baÅŸlayarak 1924 Nisanına kadar Konya Muallim Mektebi'nde, aynı yılın güzüne deÄŸin ise Ankara Muallim Mektebi'nde öÄŸretmenlik ve yöneticilik yapmış. Daha sonra kısa bir süre Adana Muallim Mektebi'nde öÄŸretmenlik yaptıktan sonra, 1925'te beÅŸ aylığına mesleki eÄŸitim kurumlarında incelemeler yapmak üzere yeniden Almanya'ya gitmiÅŸ. 1925'te Ankara Muallim Mektebi'nde öÄŸretmenlik yapmış, 11 Mart 1926'da Maarif Vekaleti Levazım ve Alatı Dersiye Müzesi MüdürlüÄŸü'ne atanarak artık merkezdeki yöneticilerden biri olmuÅŸtur. 10 Temmuz 1926 ile 26 AÄŸustos 1926 tarihleri arasında, ilköÄŸretim müfettiÅŸleri ve ilkokul öÄŸretmenleri için Ankara'da açılan "Ä°ÅŸ Ä°lkesine Dayalı ÖÄŸretim Kursu"nda, yabancı öÄŸretim üyeleri ile birlikte çalışarak, daha sonra Köy Enstitülerinin temel ilkesi, sloganı durumuna gelecek "iÅŸ için iÅŸ içinde iÅŸle eÄŸitim" anlayışını geliÅŸtirmiÅŸtir.
26 Ocak 1927'de ilkokul öÄŸretmeni Nafia Kamil ile evlenmiÅŸ. Aynı yıl, Sivas'ta ve Ankara'da ilköÄŸretim müfettiÅŸleri için açılan kurslarda öÄŸretmenlik yapmış ve Ankara'da uluslararası ders araç-gereçleri sergisini açmıştır.
1928'de ilk çocuÄŸu olan Engin Tonguç, 1936'da ikinci çocuÄŸu Yalım Tonguç dünyaya gelmiÅŸ.
1929-1933 yıllarında, diÄŸer görevlerinin yanı sıra, Gazi EÄŸitim Enstitüsü'nde de etkin görevlerde bulunmuÅŸ, orada hem öÄŸretmenlik yapmış, hem de Resim-Ä°ÅŸ Bölümü'nü kurmuÅŸ. 1934'te Soyadı Kanunu'yla Tonguç soyadını almış. 1934-1935 yıllarında Gazi EÄŸitim Enstitüsü'nde vekil olarak müdürlük yapmıştır.
3 AÄŸustos 1935'te Köy Enstitülerini kurmasına yarayacak Ä°lköÄŸretim Genel MüdürlüÄŸü görevine vekaleten getirildiÄŸinde dönemin Kültür Bakanı Saffet Arıkan'a, Köy Enstitülerinin temelini oluÅŸturacak bir rapor sundu.
1936'da Kayseri, Çorum ve Yozgat illerini kapsayan bir geziyle, buralarda eÄŸitmen kurslarının açılabilirliÄŸini araÅŸtırdı. Temmuz 1936'da da Köy Enstitüleri'nin modeli sayılan ilk EÄŸitmen Kursu'nu EskiÅŸehir iline baÄŸlı Mahmudiye'de açtı.
Atatürk'ün desteÄŸi ile o dönem Türkiye'deki okuryazar oranı %10'dan az olduÄŸundan, okuryazar sayısını artırmak için eÄŸitmen kurslarında altı aylık bir eÄŸitimle, askerliÄŸini okuma yazma bilen çavuÅŸ olarak yapmış gençler eÄŸitmen olarak yetiÅŸtirildi ve köylerine eÄŸitmen olarak gönderildi.
1937'de Köy EÄŸitmenleri Yasası çıktıktan sonra, Ä°zmir'de Kızılçullu'da (bugünkü Åžirinyer), EskiÅŸehir Çifteler'de ilk köy öÄŸretmen okulları açıldı. 1938'de ilköÄŸretim kurumlarını incelemek üzere Bulgaristan'da, Macaristan'da ve Almanya'da bulundu. 28 Aralık 1938'de Hasan Âli Yücel Milli EÄŸitim Bakanı olduktan sonra, vekaleten yürüttüÄŸü Ä°lköÄŸretim Genel MüdürlüÄŸü görevine asaleten atandı.
17 Nisan 1940'ta Köy Enstitüleri Kanunu çıktıktan sonra açılmaya baÅŸlayan enstitülerle çok yakından ilgilendi. 1946'da görevden alınışına kadar, enstitüler için canla baÅŸla çalıştı. Ä°kinci oÄŸlu Yalım Tonguç, 1944'te öldü. Ä°kinci CumhurbaÅŸkanı Ä°smet Ä°nönü çalışmalarından dolayı kendisini takdir etmiÅŸtir. Seçimleri kaybetmemek için, çok desteklediÄŸi Köy Enstitüleri sevdasından vazgeçen Ä°nönü, onu, 25 Eylül 1946'da görevinden alarak, Talim Terbiye Kurulu üyeliÄŸine getirdi. Ardından Türkiye'nin deÄŸiÅŸik yerlerinde sürgün olarak öÄŸretmenlik yaptı. 1954'te kendi isteÄŸiyle emekli oldu.
1956'da Avrupa'yı gezdi ve Ä°sviçre'deki Pestalozzi Çocuklar Köyü'nü inceledi. 1958'de hastalanan Ä°smail Hakkı Tonguç, 11 Haziran 1960'ta çoktan kapatılan HasanoÄŸlan Köy Enstitüsü'ne yıllar sonra ilk kez gitti. 24 Haziran 1960 tarihinde öldü.
(alıntıdır)